پاسارگاد یادگار هنر و تمدن ایرانی

بنای پاسارگاد اولین پایتخت سلسله هخامنشیان است که در قرن ششم پیش از میلاد‏ و به دست کوروش کبیر در فارس، خاستگاه پارسیان، ساخته شد. پاسارگاد در سال 2004 در فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت شد. این مجموعه تاریخی عظیم در 138 کیلومتری شهر شیراز در استان فارس با یک فاصله 3 کیلومتری از جاده آسفالته شیراز _ آباده قرار دارد.

تاریخچه پاسارگاد
پاسارگاد پایتخت اولین امپراتوری بزرگ آسیای غربی است که قلمرو حکومتش از سواحل شرقی مدیترانه و مصر تا هند کشیده شده و اولین امپراتوری است که به تفاوت‌های فرهنگی اقوام مختلف ساکن در قلمرو حکومتی‌اش‏، احترام می‌گذاشته است. پاسارگاد به عنوان گواهی بر معماری هخامنشی، اختلاط فرهنگ‌های گوناگون را نشان می‌دهد. قصرها، باغ‌ها و آرامگاه کوروش نمونه‌ای استثنائی از اولین دوره شکوفائی هنر و معماری هخامنشی و گواهی استثنائی از تمدن ایرانی است.
پاسارگاد بعد از مرگ کوروش هخامنشی علاوه بر اینکه محل تاج‌گذاری شاهان بوده مرکز علوم و محل اجتماع و پرورش دستوران، روحانیون و مغ‌ها بوده است که در آنجا تربیت شده و به سایر ساتراپ نشینها اعزام می‌شده اند.

دلایل ثبت:
معیار (1): پاسارگاد نخستین نمونه استثنائی معماری سلطنتی هخامنشی است.
معیار (2): پایتخت سلسله هخامنشی به دست کوروش کبیر و با کمک سایر اقوام قلمرو امپراتوری او، ساخته شد. پاسارگاد مرحله مهمی از تحولات هنر و معماری ایران باستان را نشان می‌دهد.
معیار (3): محوطه باستانی پاسارگاد، قصرها و باغ‌هایش و آرامگاه موسس سلسله، کوروش کبیر، گواهی استثنائی از تمدن هخامنشی در ایران است.
معیار (4): مجموعه سلطنتی «چهار باغ» که در پاسارگاد ساخته شده بود، تبدیل به الگویی برای معماری و طراحی در آسیای غربی شد.

بناهای مهم پاسارگاد
آرامگاه کوروش کبیر: این بنا ساخته شده از قطعات سنگ‌های بزرگ سفید آهکی است که روی هم قرار داده شده اند و صفه آرامگاه را که متشکل از شش ردیف پلکان مرتفع است و همچون هرم خودنمایی می‌کند، ایجاد می‌کنند.
کاخ دروازه: این کاخ دروازه پاسارگاد به شمار می‌رفته و در منتهی الیه مجموعه کاخ‌ها واقع شده است. طرح آن به صورت تالاری بوده مستطیل شکل که دارای دو ردیف چهارتایی ستون بلند و چهار درگاه بوده است. درگاه‌های شمال شرقی و شمال غربی اصلی بوده‌اند و دو درگاه دیگر فرعی.
نقش انسان بالدار: نقش برجسته نشان دهنده مردی است با ریش انبوه و چهار بال که رو به سمت چپ یعنی به سوی مرکز بنا دارد. این مرد تاجی دارد که به یک کلاه شیاردار کاملاً چسبیده به سر، وصل است. تاج روی شاخ‌های بلند و تابدار یک قوچ حبشی، بین دو مار کبری پشت به هم که هریک گوی کوچکی را به نماد خورشید بر سر دارند، قرار گرفته است. تا سال 1874 میلادی کتیبه‌ای در بخش فوقانی خود داشته است که بر آن نوشته شده بوده: «من کوروش شاه هخامنشی».
کاخ بارعام: این بنا بر هشت ستون استوار بوده و سرستون‌ها به سر حیوانات شباهت داشته‌اند. آثاری از سر ستون‌های شیر، شیردال (شیر شاخ دار)، گاو و اسب یافته‌اند. سرستون‌های اسبی شکل خاص این بنا است.
نقوش درگاه کاخ بارعام: در درگاه‌هایی که کاخ بارعام را به ایوان وصل کرده‌اند، نقوش برجسته سنگی دیده می‌شوند. در نقش اول مردی برهنه پای با جبه‌ای که با زینتی چون فلس‌های ماهی آراسته شده و دامنی کوتاه در جلو و در پشت سر او مردی که پا و سم گاو دارد و دمی بسیار آراسته و مزین به گل و در دست چوبی گرفته که سر آن در عقب به درفشی منتهی می‌شود. جهت پای این دو نشان می‌دهد که رو به سوی ایوان تالار می‌رفته‌اند. نقش دوم پاهای برهنه یک انسان را نشان می‌دهد که جلوی یک هیولا راه می‌رفته. این جانور پاهایی چون چنگال عقاب دارد و ردایی بسیار آراسته پوشیده است. در نقش سوم بقایای نقش سه مرد برهنه پای بلند جبه دیده می‌شود که سه جانور سم‌دار را به دنبال می‌کشند. در اینجا نیز سه کتیبه که بر آنها نوشته شده: «من کوروش شاه هخامنشی» دیده می‌شود. کتیبه‌های عیلامی و بابلی مربوط به دوران کوروش است و کتیبه فارسی باستان را داریوش هخامنشی به این مجموعه افزوده است.
کاخ نشیمن: این کاخ محل سکونت کوروش بوده و بر درگاه‌های آن نقوش برجسته‌ای از «گذر شاه» نقش کرده‌اند. روی چین‌های لباس شاه کتیبه‌ای به خط میخی و به سه زبان عیلامی، بابلی و فارسی باستان کنده شده که شخص تاجدار را به عنوان «کوروش، شاه بزرگ، یک هخامنشی» معرفی می‌کند. در این کاخ هم کتیبه‌ای یافت شده که به سه زبان در چهار سطر بر آن نوشته شده: «من، کوروش، شاه هخامنشی».
آرامگاه کمبوجیه: برج سنگی بلندی با ارتفاعی نزدیک به 14 متر است که ساختار آن آسیب فراوانی دیده است. در مورد کاربرد این بنا سه نظریه وجود دارد. یکی این که این بنا آتشکده بوده، دوم این که آرامگاه بوده و سوم این که محل نگهداری اشیای بسیار مهم سلطنتی، مانند ردای کوروش و تاج و درفش او بوده است. اما نظریه دوم که این بنا را آرامگاه کمبوجیه یا کامبیز یکی از شاهان هخامنشی می‌داند مستندتر است.
تل تخت: بر روی تپه‌ای مشرف به مجموعه پاسارگاد قرار دارد و محلی است که توسط کوروش برای احداث مجموعه ای همچون تخت جمشید در نظر گرفته شده بود ولی پس از مرگ کوروش مکان احداث مجموعه پارسه به محل کنونی تخت جمشید انتقال یافت و به حکم داریوش تل تخت به عنوان دژ نگهبانی مورد استفاده قرار گرفت. در تل تخت کتیبه‌ای نیز از دوره زمام داری خشایارشاه بر جای مانده است.
بوستان پاسارگاد: آرامگاه و کاخ‌های کوروش در میان باغ بزرگ و انبوه از درختان گوناگون و دشتی چمن زار و خرم واقع بوده که توسط آب گزرهای سیراب می‌شده است. این محوطه زیبای سر سبز بوستان پاسارگاد بوده که امروز آبراهه‌ها و پل‌هایی از این مجموعه باقی مانده است.
کوشک‌ها: ایوان‌هایی که هم به کاخ‌ها راه داشته و هم در میانه بوستان پاسارگاد قرار داشته است و امروز از آنها تنها بستر اولیه و کف دوم بر جای مانده است.
محوطه مقدس: در فاصله یک کیلومتری کاخ نشیمن قرار دارد که برای نیایش و مراسم قربانی به کار می‌رفته است.
تنگ بلاغی: این محوطه شامل راه شاهی می‌شود که در میان صخره‌ها 30 متر بالاتر از سطح رودخانه کنده شده و 25 متر طول دارد و عرض آن تنها یک متر و 75 سانت، یعنی به اندازه عبور یک حیوان با بار است.
آثار بعد از هخامنشیان: یافته هایی از پاسارگاد به دست آمده که نشان می‌دهد پس از هخامنشیان نیز پاسارگاد موقعیت ویژه‌ای داشته است از آن جمله نیایشگاه سلوکیان در نزدیکی محوطه مقدس، خرفت خانه که چند گور باستانی اشکانی را شامل می‌شود و یا چهار آتشدان بریده شده و در صخره و پنج کتیبه پهلوی مربوط به دوره ساسانیان.